Vluchten voor de oorlog

Op 4 augustus 1914 vielen de Duitse troepen België binnen en raakte het land verwikkeld in de Grote Oorlog. Na de bezetting en verovering van Luik volgde eind augustus die van de hoofdstad Brussel, waarna op 10 oktober ook Antwerpen ingenomen werd. Hoewel de plannen voor een Duitse opmars via België al sinds jaren bekend waren, wekte de bezetting bij de geallieerden en de bevolking hevige verontwaardiging, omdat ze met buitensporige geweldsuitbarstingen en represailles gepaard ging. Tot de wapenstilstand en geleidelijke aftocht van de Duitsers in november 1918 bleef het Belgisch grondgebied, vooral in het gebied rond de Yzer, gedurende vier jaren het toneel van uitgebreide veldslagen.

Afb. 1 Leo Gestel, Belgische vluchtelingen, krijttekening ca. 1914

Na de val van Antwerpen kwam een grote stroom vluchtelingen bestaande uit burgers en militairen op gang, voornamelijk naar het neutrale Nederland. Aanvankelijk vond deze uittocht per trein plaats, maar al snel vertrok een menigte van naar schatting een miljoen vluchtelingen met paard en wagen of te voet met hun schaarse bezittingen naar de grens bij Roosendaal. Diverse Nederlandse en Belgische kunstenaars hebben de exodus van de Belgische bevolking verbeeld in hun werk, waarvan de serie tekeningen en grafiek van Leo Gestel de meeste indruk maakte.¹ Herman Lugt gaf in 1914 een meer historisch dan artistiek beeld van de registratie van vluchtelingen in de Amsterdamse Effectenbeurs. afb. 2X Herman Lugt, Registratie van Belgische vluchtelingen in de Effectenbeurs te Amsterdam, 1914 gedateerdImage fullsize Toon in RKD database Share Het grootste deel van de groep kwam als ‘vluchteling’ naar Nederland, in de betekenis van ‘iemand die vlucht of gevlucht is voor lijfsgevaar of geweld, of voor dreiging daarvan of bedreiging daarmee’. De term ‘balling’ draagt een meer politiek karakter, hoewel beide veelal als synoniemen worden gehanteerd: ‘persoon wie bij vonnis verboden is binnen een bepaald gebied te verblijven’. In de literatuur komt daarnaast vaak de term ‘exil’ voor, als equivalent van ‘ballingschap’. Ook voor veel Belgische kunstenaars leidde het uitbreken van de oorlog tot een gedwongen vlucht naar het buitenland. Hun sociale status en financiële situatie stelde hen echter vaak in staat om op een comfortabeler manier een onderkomen te vinden. Daarnaast was ballingschap niet de enige wijze waarop de oorlogstijd werd doorgebracht en verschilde bovendien het karakter ervan voor diverse groepen.

afb. 2 Herman Lugt, Registratie van Belgische vluchtelingen in de Effectenbeurs te Amsterdam, 1914 gedateerd