Conclusie

Een globale inventarisatie heeft een lijst opgeleverd van zo'n 80 Belgische kunstenaars van enige naam die in Nederland verbleven tijdens de Eerste Wereldoorlog, en van wie nog sporen terug zijn te vinden. Ik heb me hierboven veelal beperkt tot de minder bekende namen, waarvan overigens een groot gedeelte noodgedwongen ontbreekt in het betoog. Waar mogelijk is aandacht besteed aan de context waarbinnen deze kunstenaars opereerden en aan de wisselwerking met Nederlandse kunstenaars. Omdat mijn onderzoek zeker niet uitputtend is, moet een aantal aspecten helaas onderbelicht blijven. Kunstenaars in krijgsgevangenschap, de rol van de kunsthandel in zowel Nederland als België of de ontwikkeling van de architectuur in deze periode komen slechts zijdelings ter sprake. De artistieke, historische en culturele factoren samenvattend, en mede aan de hand van de verzamelde afbeeldingen van kunstwerken die in RKDimages zijn opgenomen, kom ik tot de volgende conclusie.

De meeste kunstenaars die naar Nederland vluchtten vonden een betrekkelijk comfortabel onderkomen, van waaruit ze hun onderbroken werkzaamheden als kunstenaar voortzetten. In sommige gevallen werden ze door steuncomités of geldinzamelingen op weg geholpen. Een aantal kunstenaars leefde en werkte in betrekkelijke anonimiteit, een ander gedeelte vond aansluiting bij Nederlandse kunstenaars of landgenoten en wekte mede daardoor de belangstelling van de kunstkritiek. Vooral de portretten van kunstenaars en andere vertegenwoordigers uit de wereld van cultuur geven een beeld van de wederzijdse contacten. Daarnaast concentreerden bepaalde kunstenaars zich rond initiatieven als De Vlaamsche Stem, Open Wegen of De Blauwvoet. Van stilistische beïnvloeding was weinig sprake, afgezien van de bekende voorbeelden. Enige invloed van Belgische kunstenaars op Nederlandse is nauwelijks of niet te traceren. In het Nederlandse kunstklimaat waarin de aandacht uitging naar de nieuwe Franse kunst is het logisch dat de traditionele Belgische kunst niet veel rimpelingen teweeg zou brengen. Ook in de onderwerpskeuze valt de voorkeur voor traditionele thema's op. Bijna een derde deel van het totaal in RKDimages opgenomen kunstwerken betreft landschappen, waarna wat populariteit betreft portretten en stadsgezichten volgen. Voorstellingen met oorlogshandelingen of de gevolgen daarvan vormen een kleine minderheid. Een aantal kunstenaars werkte in een moderne trant, zoals bijvoorbeeld Paerels, De Geetere, Vantongerloo en Schmalzigaug. Deze laatste drie bereikten tijdens hun ballingschap zelfs een vorm van non-figuratie. Opvallend genoeg was het juist in het geïsoleerde Antwerpen en Brussel dat in deze periode de basis werd gelegd voor een werkelijk vernieuwende kunstvisie, onder meer in de kring rond Paul van Ostaijen. Voor het gros van de Belgische kunstenaars was hun ballingschap een intermezzo dat nauwelijks gevolgen had voor hun artistieke carrière.